مساجد خراسان جنوبی جلوگاه شکوه معماری اسلامی
سیر و سیاحت در جهان پر نقش و نگار تزیینات و بنای تاریخی مساجد خراسان جنوبی که جلوگاه هنر و معماری اسلامی است، بیننده را در عوامل روحانی غرق می‌نماید و پیچ و خم نقوش، ایمان به وحدت خداوند را در دل وی راسخ می‌سازد.
بنای مسجد در میان معماری اسلامی، اهمیت فوق العاده‌ای دارد زیرا مسجد به عنوان عبادتگاه و مجمع و محل حل وفصل بسیاری از اختلافات و نیز برگزاری بسیاری از مراسم، همواره مورد توجه و احترام بود. صنعتگران و هنرمندان می‌کوشیدند تا با همه مهارت و کاردانی خود در ایجاد استحکام و زیبایی و فضای معنوی آن نقشی داشته باشند و در واقع،« مسجد مجموعه‌ای است از هنرهای گوناگون» که بر روی هم، فضا و مکان خاصی را پدید آورده‌اند. فضا و مکانی که برای ایجاد رابطه میان خدا و خلق متناسب باشد و درعین شکوه و جلال، آراستگی و تزیین آن ذهن انسان را به جای توجه به خداوند به خود مشغول ندارد.
از آنجایی که در سرزمین های اسلامی، مسجد پایگاه اجتماعی مسلمانان و پناهگاهی برای زندگی پرآشوب شهر به شمار می‌آمد، به تزیین آن توجه خاص شده است و می‌توان گفت اولین جایگاه تجلی هنر اسلامی، مسجد بوده است.
در قلمرو اسلام، همه هنرها به خدمت مسجد به کار رفته و از این راه جلال و سرفرازی یافته است. برای مسلمانان فقیر و پرهیزکار، همین بس بود که مسجد زیبا باشد. مال و کوشش وی به بنای آن صرف می‌شد، همه هنر و صنعت خود را در آنجا به کار می‌برد و مسجد را چون قالیچه‌ای پیش کش خدا می‌کرد و همه مردم می‌توانستند از این زیبایی و شکوه بهره‌ور شوند.
خراسان جنوبی با پیشینه تاریخی و فرهنگی طولانی دارای بناهای ارزشمندی چون مساجد است که با تلفیقی از دینداری و زیبایی‌شناسی، معنویت و هنر را آن‌گونه در تار و پود هم تنیده است که بر گسترای ایران زمین، نقش عشق می‌زند.
تنوع و کثرت مساجد تاریخی همچون مسجد جامع قاین، مسجد جامع خضری، مسجد عاشورا، مسجد جامع هندوالان و مسجد دو حصاران از گذشته‌های دور در خراسان جنوبی نشانه شکوه و عظمت و روح اسلام گرایی مردم این خطه مشتقان به عبادت و بندگی در خانه خدا است.
مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی، مسجدی با دو قبله
مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی با قدمت 1100 ساله به‌عنوان بلندترین عمارت قائن و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی - اسلامی شناخته می‌شود. در مورد تاریخ احداث اولیه مسجد عقاید مختلفی است بطوریکه برخی معتقدند این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و برخی همانند ناصر خسرو زمان احداث آن را اوایل قرن پنجم هجری ذکر کرده‌اند و با توجه به زلزله‌خیزی قائن احتمالاً این مسجد در دورههایی تخریب و مجدداً مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است
این مسجد بنایی بسیار قدیمی و با شکوه است که مساحت مسجد 1470 متر و زیربنای ان 1050 مترمربع می‌باشد ایوان اصلی آن که از شاهکارهای معماری اسلامی است دارای 18 متر ارتفاع 11 متر عرض و 22 متر طول است.
حیاط مسجد محوطه‌ای به درازای 33 و پهنای 28 متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق دو متر قرار دارد، از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد ساخته شده است.
این مسجد دو قبله متفاوت دارد. که یکی به سمت بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است. ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد برای تعیین ظهر شرعی قائن ساخته شده، دو در مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال(محل بازار فعلی ) باز می‌شود. در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح بزرگی به صورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم‌الحرام سال 1046هجری قمری است.
بسیاری معتقدند از قلعه‌ی کوه قائن تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیرزمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه «معبرش» مجزا می‌شود. این بنا در سال 1316 به شماره 295 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت و مرمت میراث فرهنگی قرار دارد.
مسجد جامع علوی، آرامگاه بزرگ مردی در بیرجند
مسجد جامع علوی از بناهای قدیمی شهرستان بیرجند است. این مسجد توسط آیت ا... حاج سیدکاظم حائری در سال 1332 بنا شد. این روحانی بلند مرتبه در اوایل ورودش مسجد جامع چهار درخت را برای نماز اختیار کرد و تعمیراتی نیز در این مسجد انجام داد.
عشق به خدمت و حب وطن، در وجود مبارک آیت ا... حاج سید کاظم حائری غوغا می‌کرد. او چنان در پیروی دستورات پروردگارش در جهت خدمت به خلق و گره‌گشایی از کار مردم غرق شده بود که تمامی تلاش خویش را برای انجام این رسالت به کار می‌بست.
بدون شک یکی از انگیزه‌های اصلی ساخت مسجد علوی خدمت به مردم بود. مسجد جامع علوی که آرامگاه حجت الاسلام سیدکاظم حائری است، در خیابان شهدا واقع شده است.
مسجد جامع خضری؛ با قدمتی بیش از 200 سال در خراسان‌جنوبی
مسجد جامع خضری به عنوان یکی از بناهای تاریخی مذهبی به استناد کتبیه سر در آن در سال 1230 هجری قمری توسط فردی بنام میر سمیع بنا شد. بنای اولیه این مسجد با خشت و گل بوده و در سال 1341 توسط کربلائی حسن بهشتی تجدید بنا شد اما در زلزله 9 شهریور1347 تخریب و مجددا در سال 1351 بازسازی شد.
با توجه به مصالح موجود و شواهد تاریخی احتمالا بنای مسجد خضری مربوط به دوره صفویه است. این مکان شامل دو قسمت است یکی مسجد و دیگری حسینیه که کاملا چسبیده هستند و در ظاهر یک واحد محسوب می شوند. زیربنای مسجد 565 متر و زیربنای حسینیه 385 که در مجموع یک هزار مترمربع وسعت دارد.
. این بنا دارای دو شبستان چسبیده به هم بوده که یکی از شبستان‌ها در سمت شمالی قرار داشته و ستون دار بوده و پوشش آن طاق و چشمه است که چشمه‌ها با گنبدهای عرقچین پوشیده شده بر روی سر ستون‌های بسیار ساده ستون‌های مسجد سوار شده است. شبستان جنوبی دارای سه دالان طویل بوده و هر دالان توسط دیواری از دیگر دالان ها جدا شده و توسط روزنه‌هایی که در دیوارها ایجاد شده دالانها با یکدیگر مرتبط اند محراب اصلی بنا که بسیار ساده می باشد در این بخش از شبستان قرار دارد. پوشش راهروها گهواره ای و با طاق نیم دایره اجرا شده ورودی این بنا بسیار ساده بوده که از طریق یک راهروی کوتاه با شبستان ستوندار شمالی ارتباط دارد. نمای بنا آجر با بند کشی فتیله ای بوده که در حال حاضر بر روی آن یک لایه اندود سیمان کشیده شده است. دو ورودی دیگر در اضلاع غربی و شمالی قرار داردکه از آنها به ندرت استفاده می شود. علاوه بر مسجد آب انبار بسیار بزرگی که به قدمت مسجد می‌باشد در جوار آن واقع است. این آب انبار نیز به هنگام بازسازی مسجد مرمت شد و آب سرد و شیرین و گوارایی را برای تشنگان فراهم نمود. این تنها آب انبار بجا مانده از آب انبارهای متعددی است که از شهر خضری قبل از زلزله 47 وجود داشته است. بنابراین حفاظت آن به عنوان یک اثر تاریخی باستانی حایز اهمیت است. این مسجد در فاصله 300 متری بزرگراه آسیایی مشهد –زاهدان و در جوار پارک جنگلی قرار دارد. در صورت برنامه ریزی می تواند مجتمع رفاهی خدماتی خوبی جهت استراحت زوار و مسافران باشد. با توجه به اینکه شهر قدیمی خضری در اطراف مسجد جامع قرار داشته محدوده حریم مسجد از جهت باستان شناسی اهمیت خاصی دارد. مسجد جامع هندوالان؛ قدیمی ترین بنای تاریخی مذهبی درمیان مسجد جامع هندوالان نیز قدیمی‌ترین بنای مذهبی استان که در روستای هندوالان از توابع بخش درمیان قرار دارد. وجود کتیبه‌هایی به خط کوفی مربوط به قرن پنجم یا ششم هجری قمری احتمال ساخت مسجد را در آن زمان تقویت می‌کند. این مسجد در سال 1237 هجری قمری مرمت شده است. مهمترین عناصر معماری آن سر در ورودی، صحن، گنبد خانه، شبستان ستون دار و محراب می‌باشد. گنبدخانه مرکزی با استفاده از فیل‌پوشها و با مهارت بر روی فضای چهار ضلعی قرار گرفته است. شبستان ستوندار در دو طرف گنبدخانه واقع شده و به وسیله طاق و تویزه به شیوه چهار ترک اجرا شده است. بنا از نظر تزیینات آجری بسیار متنوع بوده و این تریینات شامل: فیل‌پوشها، گوشواره ها، قابهای گچی، رسمی‌بندی محرابها و نحوه آجرچینی گنبدها است. این اثر تاریخی در دوره شاهرخ تیموری در حدود سال 850 هـ. ق ساخته شده است. این بنا در 11 مرداد 1367 با شماره 1893 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. مسجد جامع عاشورا مسجد عاشورا در بخش مرکزی با بافت قدیم شهر بیرجند در محله چهاردرخت و در یکی از معابر منتهی به خیابان اس
منبع: شبستان N2787/U0/S6,/C10/T3
