مسجدوتربیت نیروی انقلابی2
اگر بخواهیم در مساجد، نیروهای جهادی، انقلابی، مبارز و فعال تربیت شوند، باید به مقدمات مربوط به مدیریت مساجد توجه کنیم.
مقدمه
مساجد پایگاه‌های بزرگ انسان‌سازی هستند. اگر همین پایگاه‌ها برنامه و مدیریت نداشته باشند، نه‌تنها نمی‌توانند نیروهای فعال در عرصه‌ی فرهنگی تربیت کنند، بلکه باعث جدایی افراد مستعد از آن می‌شوند. اگر بخواهیم در مساجد، نیروهای جهادی، انقلابی، مبارز و فعال تربیت شوند، باید به مقدمات مربوط به مدیریت مساجد توجه کنیم. در مدیریت مساجد با بایدها و نبایدهایی روبه‌رو می‌شویم که هر کدام باعث جذب نیروهای بااستعداد به مساجد یا جدایی آن‌ها می‌شوند.
جایگاه مساجد در اسلام
دراین‌زمینه، می‌توان از آیات قرآن و روایات اهل بیت(علیهم‌السلام) استفاده کرد. نسل امروز باید بداند که مسجد دانشگاه، ستاد ارتش، کانون عبادت، محل استقرار بیت‌المال و دادگاه اسلام بوده است. از این پایگاه مبارزان و مجاهدانی تربیت شدند که کاخ‌های قیصرها و فراعنه را تسخیر کردند. مساجد دوران جاهلیت را به دوران اسلامی بدل کردند. اما متأسفانه اقتدار مساجد افول پیدا کرده است. در طول تاریخ، آهسته‌آهسته این مراکز از مساجد جدا شدند. به‌دلیل گسترش علوم و فنون، مراکزی برای دانش، قضاوت، ارتش و ... دایر شد. با جداشدن این امور از مساجد، آهسته‌آهسته برخی مساجد شکل خود را از دست دادند و به مراکزی برای نماز تبدیل شدند.
مسجد در قرآن
قرآن کریم درباره‌ی مسجدالحرام و خانه‌ی کعبه می‌فرماید: «إِنَ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ...»[١]، درحقیقت نخستین خانهاى که براى [عبادت] مردم نهاده شده... . از عبارت «أَوَّلَ بَیْتٍ» استفاده می‌شود که بیوت دیگری نیز برای مردم قرار داده شده است و اولین آن خانه‌ها خانه‌ی کعبه است. معلوم است بیوت دیگر همان مساجد دیگر است که برای مردم بوده است. آنچه از محتوای «لِلنَّاسِ» می‌فهمیم این است که مسجد باید پایگاه مردمی باشد.
ازسوی‌دیگر، قرآن مجید می‌گوید: «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّکاةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ...»[٢]، مساجد خدا را تنها کسانى آباد مىکنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیدهاند... . خداوند پنج شرط برای آنان که مسجد را آباد می‌کنند قائل شده است: ١- ایمان به خدا؛ ٢- ایمان به قیامت؛ ٣- اقامه‌ی نماز؛ ٤- ایتای زکات؛ ٥- شجاعت زیاد. عمران مسجد فقط عمران به‌معنای بناکردن نیست. صاحب مجمع البیان درراستای این آیه می‌گوید: «عمرانه بالصّلوه و العباده و البناء»؛ یعنی اول آبادکردن از طریق بنا را مطرح می‌کند. متولیان، حامیان، پاسداران و مدیران مساجد باید شرایط پنج‌گانه را داشته باشند. آن‌ها باید ایمانی قوی داشته باشند تا در مقابل همه‌چیز بایستند؛ به روز قیامت ایمان داشته باشند تا تخلف نکنند؛ اهل عبادت و نماز باشند تا پیوندشان با خداوند محکم باشد؛ باید زکات بدهند تا پیوندشان با مردم محکم باشد و از هیچ چیز جز خدا نترسند.
مسجد در روایات
١- نشستن در مسجد
امیرالمؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: «الْجَلْسَةُ فِی الْمَسْجِدِ خَیْرٌ لِی مِنَ الْجَلْسَةِ فِی الْجَنَّةِ فَإِنَ الْجَنَّةَ فِیهَا رِضَا نَفْسِی وَ الْجَامِعَ فِیهِ رِضَا رَبِّی»[٣]، نشستن در مسجد از نشستن در بهشت بهتر است؛ چون در بهشت رضای نفس من است ولی در مسجد رضای پروردگار من.
البته، نشستن در مسجد بدون تعقیب، برنامه و نقش تأثیری ندارد. نشستن در مسجدی بالاتر از نشستن در بهشت است که سرچشمه‌ی حرکت در جامعه‌ی اسلامی باشد.
٢- شکایت مسجد
امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: «ثَلَاثَةٌ یَشْکُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَسْجِدٌ خَرَابٌ لَا یُصَلِّی فِیهِ أَهْلُهُ وَ عَالِمٌ بَیْنَ جُهَّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَیْهِ غُبَارٌ لَا یُقْرَأُ فِیهِ»[٤]، در روز قیامت سه چیز در نزد خداوند شکایت می‌کنند: مسجد خرابی که اهلش در آن نماز نمی‌خوانند، عالِمی که در بین جاهلان است و مصحفی [و کتابی] که به حالت تعلیق درآمده و غبار بر آن نشسته و خوانده نمی‌شود.
نکته‌ی مهم این است که عطف مسجد، عالم و قرآن بر یکدیگر نشانگر وجود پیوندی میان آن‌هاست. عالِم مبدأ پرورش انسان‌های باارزش است. قرآن مبدأ همه‌ی حرکت‌ها در جامعه‌ی اسلامی است. مسجد نیز، که قرآن و عالم به آن‌ها عطف شده، مکانی بسیار مهم برای حفظ قرآن و پرورش عالم است.
٣- روشن‌کردن چراغ مسجد
پیامبر اکرم(صل‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «مَنْ أَسْرَجَ فِی مَسْجِدٍ سِرَاجاً لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِکَةُ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ مَا دَامَ فِی ذَلِکَ الْمَسْجِدِ ضَوْءٌ»[٥]، کسی که در مسجدی چراغی روشن کند، مادامی که نور این چراغ فضای مسجد را روشن می‌کند، ملائکه و حاملان عرش خدا [که در صف اول فرشتگان قرار دارند] برای او استغفار می‌کنند.
البته، حاملان عرش الهی و فرشتگان برای نور چراغی استغفار می‌کنند که می‌درخشد , در پرتوی آن علوم اسلامی تدریس می‌شود، ارزش‌های اسلامی زنده می‌گردد، مجاهدان و مبارزان پرورش می‌یابند، مشکلات مردم حل می‌شود و افراد رمیده از اسلام به‌سوی اسلام برمی‌گردند.
راه‌های ایجاد جاذبه برای مساجد
مساجد باید کانونی جذاب باشند که همگان در آن شادمان حضور یابند، نه اینکه مردم با کراهت و فقط با نیت بردن ثواب به آنجا بروند. مسجد باید برای همه‌ی قشرها جاذبه داشته باشد و افراد با شنیدن «حیّ علی الصّلوه» واقعاً برای نماز بشتابند. در «حیّ علی الصّلوه» و «حیّ علی الفلاح» منظور حرکت نیست، بلکه شتاب است و شتاب بدون جاذبه نیست. باید کاری کرد که مردم به‌سوی مساجد بشتابند. برای رسیدن به این مقصود باید برنامه‌هایی را پیاده کرد:
١- نظافت
با دیدن تشکیلات یا هر فردی، اولین چیزی که نظر انسان را جلب می‌کند نظافت محل یا لباس، بدن و... است. در حدیثی از پیامبر اکرم(صل‌الله‌علیه‌وآله) آمده است: «مَنْ کَنَسَ مَسْجِداً یَوْمَ الْخَمِیسِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَأَخْرَجَ مِنْهُ مِنَ التُّرَابِ مَا یُذَرُّ فِی الْعَیْنِ غُفِرَ لَهُ»[٦]، کسی که روز پنجشنبه (شب جمعه) مسجدی را جارو کند، پس به اندازه‌ی یک ذره خاک که اگر در چشم رود ضرر می‌رساند، از مسجد خارج سازد، خداوند او را می‌آمرزد.
آیا معنی حدیث این نیست که به اندازه‌ی کمی غبار هم نباید در مسجد باشد؟ باید اولین دغدغه‌ی امام جماعت، متولیان، هیئت امنا و مدیران مساجد نظافت مسجد باشد. مساجد بزرگ باید شبانه‌روزی نظافت شوند، نه هر روز. وقتی می‌خواهید جوانان را از دانشگاه به مسجد بکشانید، نباید هنگام سجده بوی پا به شامه‌شان بخورد.
٢- نظم در برنامه
مسجد باید نظم داشته باشد؛ باید معلوم باشد چه ساعتی درِ مسجد باز و چه ساعتی بسته می‌شود تا مردم سرگردان نشوند. در برنامه‌های دیگر مسجد نیز باید نظم برقرار باشد.
٣- عدم مزاحمت
مسجد نباید برای همسایه‌هایش مزاحمت ایجاد کند. متأسفانه، بعضی از مساجد به‌گونه‌ای بوده‌اند که برخی از همسایگان، به‌سبب رفتار اهالی مسجد، خانه‌ی خود را فروخته‌اند و در جایی دور از مسجد خانه خریده‌اند. برای مثال، فقط هنگام اذان باید صدای بلندگوها به گوش برسد. مسجد برای مردم قرار داده شده است (وضع للنّاس)، نه بر علیه مردم (وضع علی النّاس).
٤- برنامه‌ریزی
مسجد باید برای هر سلیقه و هر سنی برنامه‌ای مناسب داشته باشد. مسجد باید برای آن‌ها که اهل دعا هستند برنامه‌ی دعا، برای آن‌ها که اهل کتاب هستند، کتابخانه و خلاصه برای هر صلیقه‌ای برنامه‌ای تدارک ببیند. برخلاف نظر برخی، واجب است کودکان و بانوان به مساجد بیایند؛ زیرا مسجد کانونی است برای آموزش اسلام و هیچ جای دیگر جای مسجد را پر نمی‌کند.
٥- خوش‌رفتاری
امام جماعت، هیئت امنا، خادم و... باید با احترام با مردم رفتار کنند. برای مثال، نباید با کودکی که به صف نخست می‌آید با تندی رفتار کرد.
٦- پرهیز از افراط و تفریط در برنامه‌ی مسجد
ما باید بتوانیم همان‌گونه‌که انقلابمان را از مسجد شروع کردیم، آن را با مسجد حفظ کنیم. باید بدانیم غیر از مسجد پاسدار دیگری برای انقلاب نخواهد بود و دشمنان انقلاب هم به‌همین‌دلیل اصرار دارند مسجدها را خلوت کنند. مسجد از زمان پیامبر اکرم(صل‌الله‌علیه‌وآله) تا عصر امام راحل(رحمة‌الله‌علیه) پایگاه اصلی انقلاب بوده است. اکنون نیز نماز جمعه، مسجد، جماعت‌ها و ... باید پایگاه انقلاب باشند. باید برنامه‌های مسجد نه خشک و بی‌روح باشد، نه حرمت مسجد را خدشه‌دار کند. در جنگ‌های دوران گذشته، برافراشتگی پرچم دلیل بر برقراری لشکر بود. تازمانی‌که علمدار علم را به‌دست داشت، می‌گفتند هنوز لشکر مضمحل نشده است. علم لشکر اسلام و جوامع اسلامی فقط و فقط مسجد است. تازمانی‌که این علم برقرار باشد، حاکمیت ارزش‌ها، دفاع از دین و پرستش خدا باقی است؛ درنتیجه اولین نشان اضمحلال مسلمانان انهدام مساجد است. خداوند متعال دفاع از مسجد را به خود، اما به‌دست مردم، نسبت داده است. خداوند می‌فرماید: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ...»[٧]، خداوند به‌وسیله‌ی مردم از مسجد دفاع می‌کند. مردم موظف‌اند با دشمنان بجنگند، آن هم نه فقط برای حفظ جان و مال و حدود کشورها، بلکه برای حفظ مسجد. اگر دفاع جانانه‌ی انسان‌های باایمان نباشد، به فرموده‌ی قرآن، مسجد منهدم می‌شود.
٧- مدیریت صحیح
مدیریت صحیح می‌تواند از امکانات و نیروهای انسانی بیشترین بهره را ببرد و مدیریت نابه‌جا می‌تواند امکانات بسیاری را نابود کند. باید تلاش کنیم از همین امکاناتی که در اختیار مسجد است بهترین و صحیح‌ترین استفاده را ببریم. گاهی دیده می‌شود مسجدی بسیار خوب، به‌دلیل نداشتن امام جماعت، مانند محلی متروک است. اگر برای مسجد امام جماعتی توانا، مدیر و مدبر پیدا شود، خودش امکانات و بودجه را جذب می‌کند، ساختمان می‌سازد، مسجدی‌ها را به مسجد می‌آورد، نماز جماعتی عالی بر پا می‌کند و به اهداف ارزشمند مسجد می‌پردازد.
٨- تفکر برای بهبود مساجد
تفکر برای بهینه‌سازی وضعیت مساجد یکی از وظایف ائمه‌ی جماعت و متولیان مساجد است. گاه برخی از امامان جماعت به این نمی‌اندیشند که برای بهبود وضعیت مسجد چه باید کرد. اهالی مسجد باید دائم به فکر چاره‌اندیشی برای رفع مشکلات، ایجاد تحول و بهینه‌سازی اوضاع مساجد باشند.
٩- گردآوری و استفاده از تجربه‌ها
عوامل مؤثر در مساجد تجارب بسیار ارزنده‌ای دارند؛ ولی این تجربه‌ها پراکنده‌اند. باید با برگزاری همایش‌ها و نشست‌های منطقه‌ای و سراسری، تجارب به‌دست‌آمده و پراکنده را جمع‌آوری و پس از دسته‌‌بندی منتشر کرد تا همه از تجربیات هم استفاده کنند.
١٠- ایجاد ارتباط سازمانی بین حوزه و مسجد
متأسفانه، ارتباط سازمانی کاملی بین حوزه‌ی علمیه و مسجد وجود ندارد. اگر ارتباط سازمانی بین حوزه و مسجد ایجاد شود- یعنی سازمان مدیریت حوزه خود را با سازمان امور مساجد مرتبط بداند - بسیاری از مشکلات موجود برطرف خواهد شد. اگر این ارتباط تشکیلاتی باشد، طبعاً حوزه‌ی آموزش‌های خود را به نحوی ساماندهی می‌کند که بتواند امام جماعت خوب تربیت کند. برای مثال، امام جماعت آداب معاشرت می‌آموزد تا بتواند با مأمومان خوب ارتباط پیدا کند و رفتاری را آموزش می‌دهد که در احیای مسجد بسیار مؤثر است. تربیت روحانی برای اداره‌ی مساجد و امامت جماعت از ضروریت‌های امروز حوزه است. حوزه‌ی علمیه باید پس از گردآوری نظارت و تجربیات، افرادی تربیت کند که شایستگی اجرای نظرات و حرکت‌های جدید را برای احیای مساجد داشته باشند.
آنچه تاکنون گفتیم مقدماتی بود که با اجرای آن شاهد رشد نیروهای جهادی و ارزشی از مساجد خواهیم بود. اگر بخواهیم نیروهای انقلابی و ارزشی از مساجد ما صادر شوند، باید عظمت مسجد را به امت اسلامی تذکر دهیم، در پی آن نیرو جذب کنیم و سپس با تربیت صحیح شاهد رشدشان باشیم. کاری که انقلاب ما کرد همین جذب نیرو در مساجد و رشد آن‌ها بود.
عظمت و آداب مسجد در اسلام
دراین‌بخش، برای اینکه عظمت مساجد را از دیدگاه اسلام بیشتر نشان دهیم، به چهار مطلب به‌طورخلاصه توجه می‌کنیم:
الف: آغاز دعوت مکتب
پیامبر بزرگوار اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) نخستین حرکت و دعوت خود را از مسجد آغاز کرد، ندای توحید را در مسجدالحرام سر داد، با فریاد «قولوا لا اله الا الله تفلحوا و تنجوا»[٨] جامعه‌ی شرک‌آلود بشر را به اسلام و توحید دعوت کرد و این‌گونه امت را از جهل و عصیان رهایی بخشید. مسجدالنبی(صل‌الله‌علیه‌وآله) در مدینه جایگاه وحی و نبوت بود. پیامبر(صل‌الله‌علیه‌وآله) و صحابه‌ی بزرگوار در مسجدالنبی(صل‌الله‌علیه‌وآله) عبادت می‌کردند و به تعلیم و تربیت افراد همت می‌گماشتند. ایشان تعالیم درخشان و انسان‌ساز قرآن کریم را از آن مرکز نشر می‌کردند. رسول گرامی اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) در مسجد میان مسلمانان و مؤمنان عقد برادری برقرار می‌کرد، جمعه و جماعات به پای می‌داشت، تدارکات جنگ می‌دید و مردم را تعلیم می‌داد.
امیرالمؤمنان(علیه‌السلام) نیز مسجد کوفه را مرکز آموزش علوم دین، حکمت، اخلاق و مواعظ قرار داده بودند، در آن «دکه القضاء» داشتند، اقدامات قضایی و اجرای حدود می‌کردند و به درماندگان و آوارگان جامعه کمک می‌کردند. مسجد کوفه در عصر ائمه‌ی معصوم(علیهم‌السلام) مرکز تحولات عظیم اجتماعی و نهضت‌های اصیل فکری- فرهنگی بود. حسن بن وشّاء، از اصحاب امام رضا(علیه‌السلام)، می‌گوید: خود به مسجد کوفه رفتم و در آنجا نهصد عالم و دانشمند را مشاهده کردم که همه سرگرم مباحثات و مناظرات علمی بودند و هر یک می‌گفت این حدیث را من از امام صادق(علیه‌السلام) شنیدم.[٩]
ب: خانه‌های خدا روی زمین
امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: « عَلَیْکُمْ بِإِتْیَانِ الْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُتِبَ مِنْ زُوَّارِهِ فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ وَ صَلُّوا مِنَ الْمَسَاجِدِ فِی بِقَاعٍ مُخْتَلِفَةٍ فَإِنَ کُلَ بُقْعَةٍ تَشْهَدُ لِلْمُصَلِّی عَلَیْهَا یَوْمَ الْقِیَامَةِ»[١٠]، شما را توصیه می‌کنم به مسجدها روی آورید، چه اینکه این اماکن خانه‌های خداوند روی زمین هستند و هرکس خود را پاکیزه گرداند و به مسجد رود، خداوند او را از گناهان پاک می‌کند و برای زیارت‌کنندگان مساجد مقرر شده زیاد در مسجدها نماز و دعا برقرار کنید و در نقاط مختلفی از مسجدها نماز بخوانید؛ زیرا هر قطعه‌ای از آن روز قیامت به نفع نمازگزاران شهادت می‌دهد.
علی بن حمزه می‌گوید: علت تعظیم و تکریم مساجد را از امام صادق(علیه‌السلام) سؤال کردم، آن حضرت فرمود: «إِنَّمَا أُمِرَ بِتَعْظِیمِ الْمَسَاجِدِ لِأَنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ»[١١]، بدین جهت دستور داده شده مساجد را تکریم و احترام کنید که مساجد خانه‌های خداوند روی زمین هستند.
از پیامبر(صل‌الله‌علیه‌وآله) روایت شده است که خداوند متعال فرمود: «أَلَا إِنَ بُیُوتِی فِی الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ تُضِیءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ»[١٢]، اعلام می‌دارم خانه‌های من روی زمین مسجدها هستند که برای اهل آسمان درخشش و نورانیت دارند؛ همچنان‌که ستارگان آسمان برای ساکنین زمین فروغ و روشنایی دارند.
ج: برکت خون شهید
زمینی که در آن مسجد بنا می‌شود، درمقایسه‌با سایر مکان‌ها، نوعی امتیاز و برتری دارد. امام صادق(علیه‌السلام) به ابن‌ابی‌عمیر، که به‌دلیل اختلاف مذهب و عقیده از رفتن به برخی مساجد خودداری می‌کرد، فرمود: «لَا تَکْرَهْ فَمَا مِنْ مَسْجِدٍ بُنِیَ إِلَّا عَلَى قَبْرِ نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِ نَبِیٍ قُتِلَ فَأَصَابَ تِلْکَ الْبُقْعَةَ رَشَّةٌ مِنْ دَمِهِ فَأَحَبَّ اللَّهُ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا»[١٣]، از شرکت در هیچ مسجدی کراهت نداشته باش و خودداری مکن، چه اینکه هیچ مسجدی نیست جز اینکه بر قبر پیامبری یا جانشین پیامبری که در آن شهید شده بنا گردیده و ترشحی از خون آن شهید بر آن سرزمین چکیده و بدین مناسبت خداوند دوست می‌دارد در آن مسجد ذکر و نام و یاد او انجام گیرد.
د- صرفاً از آن خداست
درباره‌ی مساجد در آیه‌ی «وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً»[١٤] (و مساجد ویژه‌ی خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید) عموماً دو نوع تفسیر بیان شده است. تفسیر نخست این است که محل سجده‌ها، یعنی پیشانی را به سجده‌گذاشتن، صرفاً از آن خداست و پیشانی را فقط جهت تنزیه و تقدیس خداوند می‌توان به جایی گذاشت. چنان‌که در فقه مطرح شده است، برای غیر خدا نمی‌توان کلمه‌ی سجده‌گاه را به‌کار برد. تفسیر دوم این است که منظور از مساجد همین مکان‌ها و مساجد معروف است و مساجد از آن خداست و برای عبادت و ذکر خدا تعیین شده است. درهرصورت، مسجد به خدا تعلق دارد. به بیان آیه، دیگری را برای خواندن و عبادت نمی‌توان شریک خدا قرار داد. مساجد چنان ویژگی خاصی دارند که خداوند آن‌ها را فقط برای عبادت خود برگزیده است به خود اختصاص داده است.
باتوجه‌به‌اینکه مسجد با شهید و شهادت رابطه‌ی مستقیم دارد، خداوند خواسته است خاک شهید و یاد او و اصالت، قداست، فضیلت و عظمت مسجد همواره در طول تاریخ حفظ شود. اکنون که ارزش و قداست مسجد روشن شده است، سلسله وظایف و آدابی را مطالعه می‌کنیم که اهل ایمان باید در مسجد رعایت کنند تا بتوان از این پایگاه عظیم بیشتر استفاده کرد:
آداب مسجد در اسلام
سلسله دستوراتی را که پیشوایان اسلام در مورد رفتار در مسجد آورده‌اند به دو دسته‌ی مثبت و منفی تقسیم می‌شود: در دستورات مثبت، مسلمانان به اجرای سلسله وظایف و آدابی ملتزم می‌شوند و در دستورات منفی به خودداری از برخی اعمال.
آداب مثبت مسجد
- تعمیر و مسجدسازی
در اسلام، تعمیر و مسجدسازی مسئولیت و عبادتی مهم است. کسی که این عمل مقدس را انجام می‌دهد، دینداری و اعتقاد عمیق خود را به مبدأ و معاد نشان می‌دهد. قرآن دراین‌باره می‌فرماید: «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ...»[١٥]، جز این نیست که کسی به تعمیر مساجد الهی اقدام می‌کند که ایمان به خدا و قیامت داشته، نماز به پای می‌دارد، زکات پرداخت می‌کند و جز از خدا از هیچ کس بیمی به دل ندارد و امید می‌رود که آنان هدایت‌یافتگان باشند.
درمقابل، خراب‌کردن مسجد و جلوگیری از ورود افراد به آن از گناهان بزرگ و حتی ظالمانه‌ترین اعمال است. قرآن دراین‌باره می‌فرماید: «أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى فی خَرابِها»[١٦]، چه کسی ظالم‌تر است از آنکه مردم را از مسجدرفتن، که در آن یاد خدا می‌شود، منع و در تخریب آن اقدام نماید؟ امام صادق(علیه‌السلام) نیز فرموده‌اند: «مَنْ بَنَى مَسْجِداً بَنَى اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ»،[١٧]هر کس مسجدی بسازد خداوند برای او در بهشت خانه‌ای بنا خواهد کرد.
- پاداش رفتن به‌سوی مساجد
ازآنجاکه حرکت به‌سوی مسجد از نیتی خالص و خدایی سرچشمه می‌گیرد، رفتن به مسجد عملی مقدس است و اجر و پاداش معنوی دارد. پیامبر اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ فَلَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا حَتَّى یَرْجِعَ إِلَى مَنْزِلِهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ مُحِیَ عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ وَ رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ»[١٨]، هر کس به‌سوی مسجدی از مسجدهای خدا حرکت کند، برای هر قدمی که برای رفتن و تا بازگشتن به خانه برمیدارد، خداوند ده پاداش به او می‌دهد، ده گناه از او زایل می‌گرداند و ده درجه به او عطا می‌فرماید. امام صادق(علیه‌السلام) نیز فرموده‌اند: «مَنْ مَشَى إِلَى الْمَسَاجِدِ لَمْ یَضَعْ رِجْلَهُ عَلَى رَطْبٍ وَ لَا یَابِسٍ إِلَّا سَبَّحَتْ لَهُ الْأَرْضُ إِلَى الْأَرَضِینَ السَّابِعَةِ»[١٩]، هر کس به‌سوی مسجدی حرکت کند، پای خود را روی خشک و تری نمی‌گذارد، جز اینکه آن نقطه‌ی زمین، تا زمین هفتم، برای او تسبیح و تقدیس به عمل می‌آورد.
- کوشش برای رفتن به مسجد
گاه برای رفتن به مسجد موقعیت عادی است و انسان به روال همیشگی به مسجد می‌رود؛ اما گاه موانعی ممکن است انسان را از رفتن به مسجد باز دارد. اینجاست که انسان باید بکوشد با هوشیاری عوامل بازدارنده را دور سازد و با زحمت خود را به مسجد برساند. امام صادق(علیه‌السلام) در معنی آیه‌ی «فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللَّهِ»[٢٠] می‌فرماید: «مَعْنَى قَوْلِهِ فَاسْعَوْا هُوَ الِانْکِفَاتُ»[٢١]. «فَاسْعَوْا» سرعتی است که با حالت طیران و با ازدحام و تجمع‌یافتن صورت می‌گیرد. منظور امام این بود که این‌گونه باید برای رفتن به مسجد کوشش کرد.
- دعا و تحیّت
باتوجه‌اینکه مسجد مکانی مقدس است؛ دعا در آن تأثیر بیشتری دارد. درنتیجه، ائمه دستور داده‌اند احترام به این مکان مقدس بیش از سایر اماکن است. درباره‌ی دعای پس از داخل‌شدن به مسجد امام باقر(علیه‌السلام) می‌فرماید: «وَ إِذَا دَخَلْتَهُ فَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ، ثُمَّ ادْعُ اللَّهَ، وَ سَلْهُ، وَ سَلِّمْ حِینَ تَدْخُلُهُ، وَ احْمَدِ اللَّهَ، وَ صَلِ عَلَى النَّبِیِّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ»[٢٢]، هر گاه داخل مسجد شدی، رو به قبله قرار بگیر، خدای را بخوان و از او درخواست حاجت کن، نام او را به زبان جاری کن، حمد خدای را به‌جای آور و صلوات بر پیامبر بفرست.
- بوی خوش و لباس تمیز
دستور آمده است افرادی که به مسجد می‌روند بدن خود را خوشبو کنند و لباس تمیز بپوشند. ارزش چنین دستورهایی برای تسکین اعصاب و روابط بهتر اخلاقی و اجتماعی است؛ زیرا لباس تمیز و بدن خوشبو باعث محبت و مهربانی قلب‌ها و درمقابل لباس کثیف و ژنده باعث انزجار و تخریب پیوندهای اخلاقی و اجتماعی می‌شود. امام صادق(علیه‌السلام) درباره‌ی خوردن پیاز، سیر و کراث می‌فرماید: خوردن این‌ها در موقعیت‌های عادی مانعی ندارد؛ ولی هرگاه کسی سیر، پیاز و کراث (نوعی تره‌ی وحشی) می‌خورد نباید به مسجد برود.[٢٣] امیرالمومنان(علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «مَنْ أَکَلَ شَیْئاً مِنَ الْمُؤْذِیَاتِ رِیحُهَا فَلَا یَقْرَبَنَّ الْمَسْجِدَ»[٢٤]، هرکس از داروها و چیزهای بدبو و مردم‌آزار می‌خورد یا استعمال می‌کند، نباید نزدیک مسجد شود.
- نوقف و نشستن در مسجد
ماندن و نشستن در مسجد نوعی عبادت است. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید : «الْجَلْسَةُ فِی الْجَامِعِ خَیْرٌ لِی مِنَ الْجَلْسَةِ فِی الْجَنَّةِ لِأَنَّ الْجَنَّةَ فِیهَا رِضَى نَفْسِی وَ الْجَامِعَ فِیهِ رِضَى رَبِّی»[٢٥]، نشستن در مسجد جمعه برای من بهتر از نشستن در بهشت است؛ زیرا نشستن در بهشت موجب رضاینت نفس من است، درحالی‌که در مسجد نشستن سبب خوشنودی خداست. پیامبر اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) نیز فرموده‌اند:[٢٦] نشستن در مسجد به انتظار اقامه‌ی نماز عبادت است، تازمانی‌که کلامی از انسان سرنزده است. سؤال شد منظور از آن کلام چیست؟ آن حضرت فرمود: منظور (از کلامی که ارزش معنوی نشستن در مسجد را از بین می‌برد) غیبت است.
- روشن‌کردن مسجد
عمل مطلوب دیگری که پیشوایان اسلام آن را توصیه کرده‌اند، روشن‌کردن مساجد است. پیغمبر اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «مَنْ أَسْرَجَ فِی مَسْجِدٍ مِنْ مَسَاجِدِ اللَّهِ سِرَاجاً لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِکَةُ وَ حَمَلَةُ الْعَرْشِ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ مَا دَامَ فِی ذَلِکَ الْمَسْجِدِ ضَوْءٌ مِنْ ذَلِکَ السِّرَاجِ»[٢٧]، هر کس چراغی در مسجدی از مساجد خداوند روشن کند، ملائکه و حمل‌کنندگان عرش تا مادامی‌که از آن چراغ نوری وجود دارد، برای او دعا و استغفار می‌کنند.
- تمیزکردن مسجد
مسجد باید محلی نشاط‌آور و لذت‌بخش باشد؛ زیرا چنین نشاطی در روحیه‌ی عبادت و سازندگی فرد و اجتماع نقش مهمی دارد. ازآنجاکه تمیزبودن مسجد موجب نشاط می‌شود، اسلام آن را بسیار سفارش کرده است. پیامبر اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «مَنْ کَنَسَ الْمَسْجِدَ یَوْمَ الْخَمِیسِ لَیْلَةَ الْجُمُعَةِ فَأَخْرَجَ مِنْهُ التُّرَابَ قَدْرَ مَا یُذْرَى فِی الْعَیْنِ غُفِرَ لَهُ»[٢٨]، هر کس روز پنجشنبه و شب جمعه مسجدی را جاروب کند و از آن آنقدر خاکروبه خارج کند که اگر در چشم برود انسان را اذیت می‌کند، خداوند او را می‌بخشد و می‌آمرزد.
- ارتباط پیگیر با مسجد
یکی از اعمالی که اسلام بسیار ستایش کرده است، ارتباط پیگیر افراد با مساجد است، برای عبادت و آموختن احکام دین. دراین‌صورت، هم مساجد همیشه آباد و پررفت‌وآمد هستند، هم مرید و طرفدار پیگیر و جدی پیدا می‌کنند. پیامبر گرامی اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «مَنْ کَانَ الْقُرْآنُ حَدِیثَهُ وَ الْمَسْجِدُ بَیْتَهُ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَیْتاً فِی الْجَنَّةِ»[٢٩]، هرکس قرآن محور سخنش و مسجد خانه‌اش باشد، خداوند خانه‌ای در بهشت برای او بنا می‌کند.
١٠- منافع مسجدرفتن
مسجدرفتن منافع متعدد اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی دارد و ائمه‌ی دین دراین‌زمینه احادیث بسیاری بیان کرده‌اند. اصبغ‌بن‌نباته، صحابی بزرگوار علی(علیه‌السلام)، از آن حضرت روایت می‌کند: «مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً أَوْ یَسْمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ یَتْرُکُ ذَنْباً خَشْیَةً أَوْ حَیَاءً»[٣٠]، هر کس پیوسته به مسجد رفت‌وآمد کند، یکی از هشت نتیجه عایدش می‌گردد: می‌تواند برادر مؤمن مفیدی پیدا کند، می‌تواند علم و معلومات جدید و نیکویی کسب کند، معارف توحیدی و اعتقادی می‌آموزد، کلمه و مطلبی یاد می‌گیرد که موجب هدایت او می‌شود، رحمت و عنایت خداوند که آماده شده نصیب او می‌شود، کلمه‌ی حکیمانه‌ای می‌آموزد که سبب نجات او از پستی و دنائت می‌گردد یا به‌دلیل مسجدرفتن و به‌وسیله‌ی ترس از خدا یا حیا از خدا و مردم گناهی را ترک می‌کند.
مکروهات و ممنوع‌شده‌ها
١- تعطیل‌کردن مسجد
اولیای بزرگوار اسلام افرادی را که به مسجد نمی‌روند، در آن نماز نمی‌خوانند و آن را خلوت یا تعطیل می‌گذارند بسیار نکوهش کرده‌اند. آن‌ها مسجدی را که به آن رفت‌وآمد نمی‌شود خراب می‌نامند. امام صادق(علیه‌السلام) فرموده است: «ثَلَاثَةٌ یَشْکُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَسْجِدٌ خَرَابٌ لَا یُصَلِّی فِیهِ أَهْلُهُ وَ عَالِمٌ بَیْنَ جُهَّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَیْهِ الْغُبَارُ لَا یُقْرَأُ فِیهِ»[٣١]، سه چیز از دست بندگان به خدای متعال شکایت می‌کند؛ مسجدی که خراب شده و اهل آن محل در آن نماز نمی‌خوانند، دانشمندی که میان نااهلانی قرار گیرد که قدر او را نشناسند و قرآنی که کنار گذاشته شده، غبار گرفته باشد و آن را قرائت نکنند!
٢- خارج شدن از مسجد
وقتی هنگام نماز می‌رسد و شخصی که در مسجد حضور داشته است از آن خارج می‌شود، کاری بسیار نکوهیده و مکروه انجام داده است. پیغمبر اکرم(صل‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ فِی الْمَسْجِدِ فَخَرَجَ مِنْ غَیْرِ عِلَّةٍ فَهُوَ مُنَافِقٌ إِلَّا أَنْ یُرِیدَ الرُّجُوعَ إِلَیْهِ»[٣٢]، هر کس در مسجد باشد و ندای اذان بلند شود و بدون جهت و داشتن کار لازم‌تری از مسجد خارج شود، او منافق است، مگر اینکه اگر خارج شد، تصمیم داشته باشد مجدداً بدان جا برگردد.
٣- خوابیدن در مسجد
باتوجه‌به‌اینکه مسجد محل عبادت و قرائت قرآن است، طبق روایات متعدد، خوابیدن در آن ناپسند است، مگر اینکه ضرورت و ناچاری اقتضا کند.[٣٣]
٤- دنبال گمشده گشتن
مسجد عموماً محل تجمع افراد است و می‌توان برای یافتن اشیاء گمشده از آن استفاده کرد؛ اما برای اینکه اعمال پراکنده و امور دنیوی موجب تضعیف حرمت و روحیه‌ی معنوی عبادت نشود، در روایات این عمل مکروه شمرده شده است و ترک آن مطلوب و محبوب. محمدبن‌علی‌بن‌الحسین(علیه‌السلام) می‌گوید: پیغمبر(صل‌الله‌علیه‌وآله) صدای کسی را شنید که در مسجد برای یافتن گمشده‌ی خود فریاد می‌زد، ایشان فرمودند: خداوند گمشده‌ی تو را به تو برنگرداند؛ مسجد برای غیر این کار ساخته شده است.[٣٤]
٥- نقاشی در مسجد
وضعیت معماری مسجد، به‌خصوص جانب قبله‌ی آن، نباید به‌گونه‌ای باشد که از توجه در عبادت بکاهد. از امام صادق(علیه‌السلام) درباره‌ی مسجدی سؤال شد که نقش و تصویر دارد، آن حضرت فرمود: نقش‌سازی برای مساجد کراهت دارد؛ اما امروز این عمل به عبادت شما لطمه‌ای نمی‌زند؛ ولی آن‌گاه که حکومت عدل مهدی(علیه‌السلام) برقرار گردد، هر آینه می‌بینید با این نقش‌ها چه خواهد شد![٣٥]
نتیجه
از آنچه گذشت، هم اهمیت و قداست مسجد، هم وظایف و آداب لازم برای جلوه و نظافت این مکان مقدس روشن گردید. آنچه بسیار اهمیت دارد این است که مسجد هم باید محل عبادت و نیایش باشد، هم کانون پرورش و آموزش و تحرک و تعالی معنوی. ازاین‌رو، نقش مساجد در تأمین و تربیت نیروهای انقلابی، جهادی و ارزشی بسیار مهم است. در این مقاله کوشیدیم تا راه‌های جذب نیرو و پرورش آن‌ها را بیان کنیم؛ باشد تا به آن‌ها عمل شود.
منبع: مرکز رسیدگی به امورمساجد
[١] . سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی ٩٦
[٢] . سوره‌ی توبه، آیه‌ی ١٨
[٣] . بحار الانوار، ج ٨٠، ص ٣٦٢.
[٤] . همان، ص ٣٨٥.
[٥] . جامع‌الاخبار، ص ٧١.
[٦] . بحار‌الانوار، ج ٨٠، ص ٣٨٥
[٧] . سوره‌ی بقره، آیه‌ی ٢٥١
[٨]. تاریخ یعقوبی ، ج ٢ ، ص ٢٤
[٩]. الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج ١، ص ٥٥.&
منبع: محراب
N188/U0/S4,/C2/T3
