پایگاه خبری مسجد نیوز

معرفی کتاب

پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی ، مهم ترین تحول سیاسی اجتماعی کشور پس از پیدایش اسلام از سوی ایرانیان بوده است. اهمیت این امر ناشی از گفتمانی است که بر اساس آن یک نظام سیاسی مبتنی بر سلطنت از هم فروپاشید و به جای آن نظام سیاسی جدیدی بر مبنای فرهنگ سیاسی اجتماعی تشیع بنیان گذاری شد. چنین تحولی در عصری که ادعا می شد با گسترش مدرنیته، مذهب روز به روز منزوی خواهد شد و نقشی در امور سیاسی و اجتماعی نخواهد داشت، نظریه پردازان سیاسی ـ اجتماعی را به تحیر و بازاندیشی درباره ی مقولات فرهنگی و مذهبی وادار ساخت.

نقش آفرینی مجتهدان و علمای شیعه در این انقلاب بزرگ، دارای سابقه ی زیاد تاریخی از حضور علمای مجاهد در رهبری حرکت ها و قیام های سیاسی اجتماعی بر ضد استعمار خارجی یا استبداد داخلی بوده است. لیکن تفاوت اساسی آخرین نهضت اسلامی در ایران با حرکت های قبل از آن در این بوده است که اولا این نهضت دارای یک تئوری سیاسی برای حکومت کردن پس از سقوط نظام سیاسی حاکم بود و ثانیا از یک رهبر مذهبی سیاسی قاطع ، مصمم ، دوراندیش، آگاه به وضعیت داخلی و بین المللی و شجاع برخورد بود که مردم ستمدیده ی ایران نجات خود را در عملی شدن آموزه های مطرح شده از سوی ایشان می دیدند.

در این میان، علما، روحانیون و وعاظ مذهبی نقش اساسی در گسترش ، تبلیغ و تبیین اندیشه ها، آمال و اهداف امام خمینی در اقصی نقاط کشور ایفا کردند. به گونه ای که بدون وجود چنین شبکه ی منسجمی از توزیع کنندگان اندیشه ی سیاسی امام خمینی، فراگیر شدن قیام انقلابی در سراسر کشور با مشکل اساسی روبه رو می شد. با بررسی اسناد بر جای مانده از ساواک درباره ی فعالیت های علما و روحانیون درامر سخنرانی و تبلیغ مبانی فکری امام خمینی در مراکز و مساجد مختلف کشور، اهمیت نقش این روحانیون به همراه واهمه ی رژیم پهلوی از این امر به روشنی قابل مشاهده است. با توجه به نقش انکارناپذیر وعاظ و روحانیون مساجد در گسترش و تداوم مبارزات در نهضت اسلامی ، در این پژوهش ، سعی شده است با تکیه بر اسناد موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی و منابع و مآخذی که به طور مستقیم به مبارزات وعاظ و روحانیون پرداخته اند ، زوایای پنهان مبارزات آنان روشن شود و مورد بازشناسی قرار گیرد.

در مورد آن بخشی از فعالیت ها و وقایعی که سندی از آنها یافت نشده ، از منابعی که به طور اخص به مبارزات وعاظ و روحانیون پرداخته اند ، استفاده شده است . در این گونه موارد ، بر اسنادی که تحت عنوان " یاران امام به روایت اسناد " از سوی مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات در زمینه ی مبارزات روحانیون انتشار یافته ، تکیه ی اساسی شده است . علاوه بر آن ، خاطرات منتشر شده از شخصیت های روحانی و وعاظی نظیر حجت الاسلام فلسفی که مستقیما در صحنه ی مبارزات حضور داشته اند ، مورد استفاده قرار گرفته است . با توجه به این موضوع ، پژوهش حاضر در زمره ی پژوهش های سندی قرار دارد و حجم اسناد مربوط به وعاظ و روحانیون در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی بسیار زیاد است و در بسیاری از موارد ، اسناد یک واقعه یا یک شخصیت در پوشه های مختلف تکرار شده است ، کار استخراج و گزینش اسناد با مشکلات زیادی مواجه بود . در بررسی حجم زیادی از اسناد وقت زیادی صرف شد و علاوه بر آن ، بخشی از اسناد مورد نظر ناخوانا بود .

این امر به ویژه در مورد گزارش هایی که مآموران اطلاعاتی و امنیتی از برخی وقایع ارائه داده اند ، بیشتر بود. این طرح در دو بخش تنظیم شده است ، یک بخش آن ، مدخل پژوهشی است که مشتمل بر سه فصل و یک نتیجه گیری می باشد و بخش دیگر ، بخش اسناد است . این طرح همچنین دارای روزشمار وقایع و فهرست منابع و تصاویر است .

در مدخل پژوهشی ، فصل اول با عنوان برنامه ی اصلاحات رژیم پهلوی دوم و واکنش روحانیون و وعاظ تنظیم شده است . در این فصل ، اهداف و پیامدهای برنامه ی اصلاحات حکومت پهلوی ، رحلت آیت الله بروجردی و دخالت حکومت در بحث مرجعیت ، واکنش های وعاظ و روحانیون در قبال برنامه ی اصلاحات حکومت پهلوی و نیز مبارزه ی آنان با لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایتی و رفراندوم لوایح ششگانه مورد بررسی قرار گرفته است . در ادامه فعالیت روحانیون و وعاظ در رمضان سال 41 ، تحریم عید نوروز سال 42 ، فاجعه ی مدرسه ی فیضیه ی قم و واکنش های روحانیون و وعاظ در قبال آن فاجعه بررسی شده است .

فصل دوم به نقش روحانیون و وعاظ در قیام 15 خرداد و مخالفت با لایحه ی کاپیتولاسیون اختصاص یافته است . در این فصل ، تحرکات مجامع مذهبی و وعاظ در آستانه ی ماه محرم 42 ، برنامه های ساواک برای کنترل وعاظ و روحانیون و فعالیت آنان در دهه ی اول محرم 42 ، بازتاب دستگیری امام خمینی در میان روحانیون و وعاظ و قیام 15 خرداد ، واقعه ی مسجد فیل مشهد ، دستگیری هاشمی نژاد ، مبارزات روحانیون و وعاظ در سال های 42 و 43 و طرح های ساواک برای کنترل فعالیت روحانیون در محرم 43 ، مواضع علما ، روحانیون و وعاظ در قبال لایحه ی " کاپیتولاسیون " و تبعید امام خمینی بررسی شده است .

فصل سوم مدخل پژوهشی ، فعالیت های روحانیون و وعاظ و نیز طرح ها و اقدامات ساواک برای کنترل مجالس و مجامع مذهبی از زمان تبعید امام خمینی تا پاییز سال 57 را در بر می گیرد . در این فصل به تشکیل مجامع مذهبی توسط روحانیون و وعاظ ، اطلاع رسانی پیام ها و مواضع امام خمینی ، اعزام مبلغین به شهرستان ها و روستاها ، حفظ ارتباط با رهبری نهضت در دوران تبعید ، انتقاد از وضعیت فرهنگی جامعه ، مخالفت با لایحه ی حمایت خانواده ، مبارزه با نفوذ یهودیان و اسرائیل در مملکت ، شهادت محمدرضا سعیدی و شهادت مصطفی خمینی ، قیام 19 دی قم ، قیام 29 بهمن تبریز و مبارزات وعاظ و روحانیون در بهار و تابستان سال 57 پرداخته شده است. در مدخل پژوهشی ، سعی بر آن بوده است که ابتدا زمینه های رویارویی روحانیون و وعاظ با حکومت پهلوی بررسی شود و سپس با تکیه بر موضوعاتی همچون ، لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایتی و رفراندوم لوایح ششگانه ، نقش وعاظ و روحانیون مساجد در برخورد با برنامه ی اصلاحات حکومت پهلوی مورد بررسی قرار گیرد. در این زمینه ، با ذکر مستنداتی از موضع گیری های علمای روحانی و به ویژه امام خمینی در قبال برنامه های حکومت پهلوی ، به ارتباط روحانیون و وعاظ با رهبری نهضت و مجامع و مراکز مذهبی پرداخته شده و در خلال آن ، تلاش حکومت پهلوی برای به سکوت کشانده حوزه ها ، علمای روحانی ، روحانیون و وعاظ هم مدنظر قرار گرفته است . در مورد برخی از شخصیت های روحانی که به وعظ می پرداختند نظیر ، حجت الاسلام فلسفی و حاج شیخ عباسعلی اسلامی به خاطر نقش ویژه ای که در برخی مقاطع در پیشبرد و تداوم مبارزات داشته اند ، عناوین جداگانه ای اختصاص یافته و در آن به نقش آنان در گستردگی مخالفت با لایحه ی انجمن های ایالتی و ولایتی و رفراندوم لوایح ششگانه و مخالفت با سیستم آموزشی حکومت پهلوی پرداخته شده است . در مراحل بعدی ، بهره برداری روحانیون و وعاظ از مناسبت های مذهبی با هدف تداوم مبارزات مورد بررسی قرار گرفته و برخی مناسبت ها و حوادث نظیر واقعه ی مدرسه ی فیضیه و محرم سال 42 که در آن وعاظ و روحانیون مساجد از همه ی ظرفیت های موجود برای تداوم نهضت و عمومی کردن مخالفت ها ، نقش اساسی ایفا کرده اند مورد تأکید قرار گرفته اند . تکیه بر چنین حوادث و مناسبت هایی به جهت تأثیر بسیار جدی آنها بر روند مبارزات نهضت اسلامی بوده و در این طرح به عنوان سرفصل های حساس نهضت اسلامی مورد توجه قرار گرفته اند . در دیگر بخش های مدخل پژوهشی ، طرح ها ، روش ها و تاکتیک های ساواک و دستگاه شهربانی حکومت پهلوی برای کنترل فعالیت روحانیون و وعاظ بررسی شده و در آن دوره های فشار و شدت کنترل و برقراری شرایط سنگین برای وعاظ و روحانیون در انجام فعالیت ها بازشناسی شده است . علاوه بر آن به اهمیت تداوم ارتباط با رهبری نهضت در دوران تبعید و نقش شخصیت هایی همچون حجت الاسلام محمدرضا سعیدی که جان خود را بر سر ادامه ی مبارزه با حکومت پهلوی فدا کردند ، مورد توجه کافی قرار گرفته و گفتارهایی به این گونه مباحث اختصاص یافته است .

در مجموع در مدخل پژوهشی ، سعی بر این بوده که نقش و اهمیت وعاظ و روحانیون مساجد در تداوم و تشدید مبارزه علیه حکومت پهلوی و روش های خشن و بی رحمانه ی دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی حکومت پهلوی در قبال این مبارزان بررسی شود و از آنجا که وعاظ و روحانیون خود جزئی از بدنه ی اصلی نهضت اسلامی بوده اند و بسیاری از وقایع که در تداوم مبارزات نقش اساسی داشته اند به واسطه ی فعالیت آنان رقم خورده است پرداختن به مبارزات آنان ، بدون بررسی سرفصل های تاریخ نهضت امام خمینی میسر نبوده است ، از همین رو ، برخی از عناوین فصل های مدخل پژوهشی با توجه به وقایع و سرفصل های نهضت امام خمینی نامگذاری شد و در قالب آن ، فعالیت روحانیون و وعاظ بررسی شده است . در بخش اسناد ، گزیده هایی از اسناد مربوط به فعالیت ها وعاظ و روحانیون مساجد آمده است .

همه ی اسناد ، مربوط به آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی است و در استخراج و گزینش اسناد دقت کافی صورت گرفته است تا اسنادی که برای این مجموعه انتخاب می شوند ، روند کلی مبارزات وعاظ و روحانیون را به نمایش بگذارند و در عین حال ، روند کلی نهضت امام خمینی را نیز نشان دهد . برای همه ی اسناد انتخاب شده ، فهرست موضوعی تهیه شده که این فهرست در ابتدای بخش اسناد قرار گرفته است . برخی از اسناد دست نویس ، بازنویسی شده اند. در بازنویسی این دسته از اسناد دقت کافی صورت گرفته و از حدس و گمان استفاده نشده است . در جایی که متن سند قابل خواندن نبوده ، عبارت [ناخوانا] گذاشته شده است . فقط متن بازنویسی چاپ می شود . اسناد به ترتیب تاریخ قرار گرفته اند و در مورد برخی وقایع که مأموران مختلف اطلاعاتی و امنیتی ، گزارش های متعددی از آن ارائه داده اند ، گزارش هایی مورد استفاده قرار گرفته اند که کلیت موضوع را قید کرده اند.

منبع: مسجد نیوز

N12247/U44/S/C0/T7